هبه در قانون مدنی ایران| شرایط و نکات مهم

هبه چیست؟

هبه یکی از عقود رایج در قانون مدنی ایران است که در ماده ۷۹۵ قانون مدنی تعریف شده است:
«هبه عقدی است که به موجب آن یک نفر مالی را مجاناً به دیگری تملیک می‌کند.»

به بیان ساده، هبه یعنی اینکه فردی (واهب) مال خود را بدون دریافت عوض به شخص دیگری (متهب) می‌بخشد و مالکیت مال به او منتقل می‌شود.


ماهیت عقد هبه
•عقد معین: چون قانون مدنی آن را تعریف کرده است.
•عقد تملیکی: موجب انتقال مالکیت می‌شود.
•عقد رایگان (تبرعی): بر خلاف عقود معوض، در آن مالی در مقابل مال دیگر داده نمی‌شود.
•عقد لازم یا جایز؟ هبه عقد جایز است؛ یعنی واهب می‌تواند تحت شرایطی از آن رجوع کند.

انواع هبه نامه

1.شفاهی :

هبه شفاهی در صورت رعایت شرایط صحت قرارداد معتبر خواهد بود لیکن در صورت بروز اختلاف اثبات آن دشوار خواهد بود بنابراین توصیه می شود هبه به صورت کتبی منعقد شود .

هبه شفاهی با شهادت دو شاهد مرد و یا یک شاهد مرد و دو شاهد زن قابل اثبات خواهد بود .

2.کتبی :

هبه نامه کتبی در دو نوع عادی و رسمی می باشد .

الف) هبه نامه رسمی : در دفاتر اسناد رسمی تنظیم می شود و مستلزم پرداخت هزینه بر اساس تعرفه دفاتر اسناد رسمی می باشد .

یکی از مزیت های هبه نامه رسمی این است که امکان تردید و انکار نسبت به آن وجود ندارد بنابراین توصیه می شود هبه نامه به صورت رسمی منعقد گردد .

ب) هبه نامه عادی : هبه نامه عادی قراردادی است که به صورت کتبی طرفین بدون مراجعه به دفاتر اسناد رسمی منعقد می نمایند و چنان چه در تنظیم این سند ، شرایط قانونی صحت معاملات رعایت گردد دارای اعتبار خواهد بود البته امکان تردید و انکار نسبت به آن وجود دارد که در این صورت دادگاه توسط کارشناس موضوع را بررسی خواهد کرد .

شرایط صحت هبه:

طبق مواد ۷۹۶ تا ۸۰۶ قانون مدنی، هبه شرایطی دارد:
1.اهلیت طرفین: واهب و متهب باید اهلیت قانونی داشته باشند.
2.قبض متهب: انتقال مالکیت در هبه زمانی کامل می‌شود که متهب مال را قبض کند (ماده ۷۹۸).
3.مالکیت واهب: واهب باید مالک مالی باشد که می‌بخشد.
4.معین بودن موضوع هبه: مال باید معلوم و معین باشد.

شرایط رجوع از هبه:

به موجب ماده ۸۰۳ قانون مدنی، واهب می‌تواند تا زمانی که مال موجود است، از هبه رجوع کند. رجوع می‌تواند به صورت لفظی یا فعلی (پس گرفتن مال) باشد.

مواردی که رجوع از هبه امکان‌پذیر نیست:

قانونگذار در مواد ۸۰۴ و ۸۰۵ قانون مدنی استثنائاتی را بیان کرده است که در آن‌ها رجوع از هبه امکان‌پذیر نیست:
1.زمانی که عین موهوبه از بین رفته باشد (مثلاً خانه تخریب شود یا پول خرج شود).
2.در صورت ایجاد تغییر یا تصرف در مال موهوبه (مثل فروخته شدن یا ساخت‌وساز در ملک).
3.اگر در مال هبه‌شده حق دیگری ایجاد شود (مثلاً رهن داده شود).
4.وقتی هبه معوض باشد و عوض آن پرداخت شده باشد (ماده ۸۰۳).
5.اگر متهب، پدر، مادر یا فرزند واهب باشد (ماده ۸۰۵).

نکات مهم هنگام انجام هبه
•حتماً سند رسمی تنظیم شود تا در آینده اختلافی پیش نیاید.
•قبض مال توسط متهب ضروری است؛ بدون قبض، هبه کامل نمی‌شود.
•اگر هبه معوض انجام می‌شود، بهتر است عوض مشخص و در قرارداد ذکر شود.
•آگاهی از موارد رجوع و غیرقابل رجوع بودن هبه، از بروز مشکلات حقوقی پیشگیری می‌کند.

بررسی موارد ابطال و انحلال عقد هبه

1.در صورتی که هبه نامه مجعول ( جعلی ) باشد و یا در هبه نامه جعل صورت بگیرد ، هبه نامه باطل خواهد بود .

2.زمانی که عقد هبه به صورت صوری واقع شود ، باطل خواهد بود .

3.عدم انطباق توافق طرفین : گاهی طرفین هر دو قصد انشا عقد دارند اما ایجاب و قبول با هم منطبق نیست برای مثال شخص الف قصد هبه مال را دارد و شخص ب قصد قبول عقد صلح را دارد در این صورت هیچ عقدی ایجاد نخواهد شد .

4.عدم وجود قصد طرفین و رضایت آن ها : برای تحقق پیدا کردن عقد هبه ، واهب و متهب باید قصد و رضایت داشته باشند بنابراین نمی توان کسی را مجبور کرد که مال خود را به ما هبه کند و یا هبه را قبول نماید .

5.عدم وجود موضوع معین : موضوع هبه باید به صورت دقیق معلوم و معین باشد به این معنی که واهب ، متهب و مال موهبه مشخص باشند .

6.جهت هبه باید مشروع باشد در غیر این صورت هبه باطل خواهد بود برای مثال اگر شخص الف ملکی را به شخص ب هبه کند تا شخص ب مکان فساد و فحشا دایر نماید ، هبه باطل خواهد بود .

7.اقاله یا تفاسخ عقد هبه : اقاله به معنی توافق طرفین عقد هبه مبنی بر ، برهم زدن و از بین بردن عقد و آثار آن می باشد در واقع همان دو اراده ای که عقد هبه را ایجاد کرده اند آن را منحل می نمایند .

تاثیر فوت واهب و متهب در صحت عقد هبه

اگر قبل از قبض مال موهبه ، واهب یا متهب فوت کند ، هبه باطل می شود .

اگر بعد از قبض مال موهبه ، واهب یا متهب فوت کند ، هبه باطل نمی شود.

طریقه رجوع از هبه

در ابتدا باید بررسی شود که توافق طرفین هبه بوده یا خیر اگر توافق طرفین هبه بود و با وجود تمام شرایط رجوع از هبه ، واهب می تواند به طرق قانونی اقدام به رجوع از هبه و پس گرفتن مال موهبه نماید .

1.مراجعه به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی و ثبت نام در سامانه ثنا

2.ارسال اظهارنامه مبنی بر رجوع از هبه برای متهب

3.ارائه دادخواست رجوع از هبه به دادگاه حقوقی به انضمام کلیه اسناد و مداک

4.دریافت ابلاغیه تعیین دادرسی و حضور در جلسات دادرسی

نکته مهم : توصیه می شود تمام مراحل قانونی رجوع از هبه را به یک وکیل دادگستری بسپارید و یا از وکیل مجرب در این زمینه مشاوره دریافت نمایید .

مرجع صالح به رسیدگی دعوای مربوط به عقد هبه

در صورتی که مال موهبه غیر منقول باشد برای مثال مال موهبه ملک ، زمین باشد دادگاه محل وقوع ملک صالح به رسیدگی است .

در غیر این صورت می توان در دادگاه محل وقوع عقد هبه یا در دادگاه محل اقامتگاه خوانده اقامه دعوا نمود .

آثار رجوع از هبه

اگر در عین موهبه نقص و عیبی ایجاد شده باشد واهب نمی تواند مطالبه ارش یا خسارت نماید فرقی هم نمی کند که عیب و نقص به وسیله متهب ایجاد شده باشد یا خیر .

در خصوص مالکیت منافع عین موهبه اگر نمائات ( منافع ) متصل باشد مال واهب و اگر نمائات منفصل باشد مال متهب خواهد بود .

مواد قانونی مهم در باب هبه
•ماده ۷۹۵: تعریف هبه
•ماده ۷۹۸: لزوم قبض برای تحقق هبه
•ماده ۸۰۳: امکان رجوع و استثنا در صورت هبه معوض
•ماده ۸۰۴ و ۸۰۵: موارد غیرقابل رجوع بودن هبه

نتیجه‌گیری

هبه یکی از عقود رایج در روابط خانوادگی و حتی تجاری است که اگر با دقت انجام نشود، می‌تواند منشأ اختلافات حقوقی شود. شناخت شرایط رجوع و استثنائات آن اهمیت زیادی دارد.


✅ اگر قصد دارید هبه‌نامه تنظیم کنید یا درباره امکان رجوع از هبه مشورت بگیرید، بهتر است قبل از هر اقدامی با وکیل متخصص مشورت کنید.

📞 برای دریافت مشاوره حقوقی با سیده معصومه صالحی (وکیل پایه یک دادگستری در تهران، متخصص امور حقوقی، ملکی و خانواده) می‌توانید از طریق واتساپ ۰۹۱۲۲۴۳۱۸۹۸ ارتباط بگیرید.

🔹 این مقاله صرفاً جهت اطلاع‌رسانی است و جایگزین مشاوره تخصصی حقوقی نمی‌شود.